IV.Od punktu wyjścia do propozycji modelowych
>>>>>>>>>>>>>strona 150
Rozdział IV
OD PUNKTU WYJŚCIA DO PROPOZYCJI MODELOWYCH
W efekcie dotychczasowych teoretycznych rozważań, zaprojektowano definicję i model samokształcenia, które ze względu na dużą zbieżność z oczekiwaniami teoretyków i praktyków edukacji ustawicznej, nazwano permanentnym.
Proponowane samokształcenie konstytuowało się w szerokim kontekście wszelkiego działania człowieka na tle funkcjonowania całego, obecnego i przyszłego społeczeństwa oraz rzeczywistości w ogóle. Dlatego też, przy jego poszukiwaniach, nie można było oderwać się od związanych z nim ściśle, innych niż ono samo zagadnień, a zatem również innych niż pedagogika i andragogika dziedzin nauki i życia. W przyjętej tutaj teoretycznej ogólności rozważań, nie uznano też za sensowne, odnoszenie samokształcenia do osób wchodzących w skład mniejszych, niż cała ludzkość, grup społecznych.
W związku z takim systemowym, interdyscyplinarnym, internacjonalistycznym ponadczasowym i w pewnym sensie futurystycznym ujęciem omawianego zagadnienia, droga prowadząca do ukonstytuowania się proponowanych modeli była niestety długa i pozornie zawiła. Wynikało to m.in. z faktu, że wykorzystując metodę systemową poszukiwano tych modeli nie tylko w oparciu o dostępną literaturę naukową, ale równocześnie na tle integralnego, wszelkiego działania człowieka, społeczeństwa i rzeczywistości w ogóle. Wyraża się jednak nadzieję, że końcowy efekt dotychczasowej części pracy, głównie w postaci teoretycznych koncepcji (modeli i definicji), stanie się czytelny i zrozumiały dla wszystkich. Intencją niniejszej pracy jest aby chociaż w niewielkim stopniu, koncepcje te przyczyniły się do konstruktywnego, przyszłościowego uporządkowania dotychczasowych teorii z dziedziny samokształcenia i edukacji.
>>>>>>>>>>>>>strona 151
Punktem wyjściowym do poszukiwań proponowanej koncepcji, było zwrócenie szczególnej uwagi na autonomiczną i społeczną aktywność poznawczą podmiotu, której główny cel, a zarazem efekt, w postaci stale zdobywanej, kategoryzowanej, przetwarzanej, stosowanej i wytwarzanej wiedzy jest zorganizowanym w mózgu bankiem informacji i programem wszelkiego – nie tylko poznawczego – sprawnego działania człowieka. W związku z faktem, że w proponowanym tutaj systemowym ujęciu, autonomiczna i społeczna aktywność poznawcza, integralnie związana była z szeregiem innych – poza operacyjną wiedzą – celów, działań i efektów kształceniowych, utożsamiono ją z samokształceniem permanentnym, które w dalszej części pracy uznano za najdoskonalszą postać tej aktywności, przynoszącą bowiem najkorzystniejsze, również poznawcze, efekty zarówno dla konkretnej jednostki, jak i dla wszystkich pozostałych osób.
W dalszej części rozważań, już w trakcie poszukiwania optymalnego, systemowego modelu samokształcenia permanentnego, dokonano odpowiedzi na sześć, z ośmiu pytań wynikających z celu teoretycznego pracy (por. rozdz.I).
Na podstawie dostępnej literatury na temat kształcenia ustawicznego i samokształcenia, starano się wykazać kierunki poszukiwań teoretyków i praktyków zajmujących się tymi zagadnieniami. Wskazano m.in. na ciągłą niedoskonałość większości dotychczasowych koncepcji, wiążącą się głównie z brakiem systemowego ujmowania tych zagadnień na tle wszelkiego funkcjonowania oraz rozwoju człowieka i rzeczywistości. Scharakteryzowano także głosy wybitnych twórców nauki twierdzących m.in., że poszukiwanie optymalnego systemu (modelu) edukacji ustawicznej i odpowiedniego dla niego podsystemu samokształcenia jest wciąż otwartym zagadnieniem, że dotychczas proponowane koncepcje wciąż nie spełniają jednoczesnych oczekiwań podmiotowych i społecznych. W niniejszych rozważaniach, stan taki uwidocznił się najwyraźniej w trakcie omawiania dotychczasowych celów samokształcenia.
Na dowód, iż efekty realizowanego dotąd kształcenia i samokształcenia są tylko w niewielkim stopniu zgodne z jednoczesnymi oczekiwaniami podmiotu i społeczeństwa, wskazano niektóre negatywne konsekwencje ich niesystemowego pojmowania i realizowania. Konsekwencje godzące zarówno w pojedynczego człowieka, jak i we wszystkich innych ludzi żyjących obecnie i będących żyć w przyszłości.
>>>>>>>>>>>>>strona 152
W związku z powyższym, już w celu wkroczenia na właściwą drogę prowadzącą do systemowych modeli samokształcenia, scharakteryzowano metodę systemową. Przedstawiono tam istotne zagadnienia systemowego ujmowania rzeczywistości i jej elementów, wskazując m.in. najistotniejsze dla niniejszych rozważań pojęcia i prawidłowości, zawarte w ogólnej teorii systemów i cybernetyce, jak również rygory i zalety metody systemowej.
W dalszym ciągu pracy, w oparciu o systemową analizę i interpretacje rzeczywistości, starano się wykazać jak istotną i fundamentalną rolę, dla obecnego i przyszłego funkcjonowania społeczeństwa, odgrywa wszechstronne kształcenie ludzi poprzez całe ich życie. Stwierdzono, że w dzisiejszych czasach, w całości optymalnej edukacji, najistotniejszą rolę, poza systemem samokształcenia, odgrywa system kształcenia instytucjonalnego, który wobec człowieka powinien pełnić dwie podstawowe funkcje: 1) wdrażającą do samodzielnego, pożądanego podmiotowo i społecznie działania, w tym również do samokształcenia (f. charakterystyczną dla szkolnego okresu życia); 2) wspomagającą to optymalnie samodzielne działanie człowieka (f. charakterystyczną dla okresu dorosłości).
Następnie przyjęto, że naczelnym, celem całości działania systemu edukacji permanentnej, w tym również poszukiwanego tutaj samokształcenia, jest pożądane podmiotowo i społecznie funkcjonowanie człowieka dorosłego. W związku z tym, z uwagi na systemowe ujęcie, zagadnienie samokształcenia rozpatrywano dalej, na tle całości funkcjonowania człowieka i R w ogóle, w niemal organicznej łączności z problematyką edukacji ustawicznej. Dlatego też, w celu ostatecznego ukonstytuowania się zaproponowanych tutaj modeli, postawiono sześć kolejnych pytań szczegółowych (Por. rozdz. II.4.1.).
>>>>>>>>>>>>>strona 153
Odpowiadając na te pytania, ustalono m.in. strukturę i sprzężenie zwrotne w konstytuujących się systemach oraz – głównie na podstawie literatury naukowej – określono cechy i cele działania właściwie funkcjonującego podmiotowo i społecznie człowieka. Zatem również cechy funkcjonalne jakie powinien uzyskiwać podmiot w efekcie samokształcenia i kształcenia w ogóle. Według pięciu kategorii, do których sprowadzono te cechy, powinien to być człowiek: 1) poznający dla celowego działania; 2) działający prakseologicznie; 3) uspołeczniony w działaniach; 4) samodzielny w podejmowaniu i realizowaniu swoich działań; 5) działający innowacyjnie. Następnie, głównie na podstawie psychologicznych koncepcji osobowości rozwojowych, sprecyzowano warunki, w których człowiek mógłby i chciałby z własnej woli tak funkcjonować.
Właśnie te warunki umożliwiły, zaprezentowanie dwóch propozycji systemowych, teoretycznych koncepcji ( definicji i modeli ) samokształcenia. Pierwsza z nich, szeroka koncepcja samokształcenia, które nazwano ogólnym, odnosi się do wszystkich przypadków, kiedy ten rodzaj autonomicznej edukacji występuje. Lecz niestety, jak starano się wykazać, samokształcenie takie, nie we wszystkich postaciach, zatem często w niewielkim stopniu, spełnia jednocześnie oczekiwania podmiotu i jego otoczenia.
W związku z powyższym, na podstawie całości rozważań, sformułowano drugą, uprecyzyjnioną koncepcję samokształcenia, która jak się wydaje może faktycznie istnieć w realiach szybko przeobrażającego się świata i spełniać oczekiwania nie tylko pojedynczego człowieka, ale zarazem wszystkich pozostałych członków ludzkiej społeczności. Ten drugi rodzaj samokształcenia nazwano „ permanentnym”, co najmniej z dwóch powodów: pierwszy, to zgodność jego celów i efektów z kierunkami poszukiwań edukacji permanentnej; drugi, to konieczność terminologicznego odróżnienia go od , znacznie bardziej zawodnego, samokształcenia ogólnego.
Według założeń modelu samokształcenia ogólnego, samokształcenie występuje już wtedy, kiedy podmiot spełnia minimum dwa warunki działania: 1) kiedy podejmuje i realizuje w różnym stopniu uświadomione, różnej wielkości zadania (nie narzucone wymagania); 2) oraz kiedy jego działanie charakteryzuje mniejsza lub większa samodzielność.
>>>>>>>>>>>>>strona 154
Drugi, uszczegółowiony model, który w swoim działaniu uwzględnia tylko samokształceniowe działanie człowieka, optymalne zarówno dla jego autonomicznych potrzeb i możliwości, jak i dla obiektywnych oczekiwań pozostałych członków społeczeństwa, dyktuje znacznie więcej koniecznych warunków działania. Wskazuje on, że samokształcenie permanentne (ustawiczne) ma miejsce jedynie wtedy, kiedy działanie człowieka charakteryzują: 1) samodzielność autonomiczna lub realna; 2) podejmowanie i realizowanie zadań dalekich; 3) planowanie tych zadań; 4) samokontrola, samoocena i autokorekta działania; 5) podmiotowa nowość zadań; 6) prospołeczność zadań; 7) związek zadań z potrzebą dorównania do ciągłego rozwoju świata lub wywołania w otoczeniu określonych zmian.
W rozdziale II 2.1. scharakteryzowano dotychczasowe koncepcje samokształcenia w oparciu o trzy jego podstawowe wyznaczniki: samodzielność, postępowanie samokształceniowe i cele. W ten sam sposób, można przedstawić też systemową koncepcję tutaj zaprojektowaną. Samokształcenie permanentne występuje tylko wtedy kiedy działanie podmiotu charakteryzuje samodzielność autonomiczna lub realna, czyli wtedy kiedy niezależność myśli i działania podmiotu jest większa od pomocy i nacisku innych osób. Celem samokształcenia permanentnego jest osiąganie różnorodnych gratyfikacji (w tym wszechstronnego wykształcenia i innych efektów) wynikających ze zrealizowania, ale również osiągania, nowych prospołecznych zadań dalekich, umożliwiających podmiotowi efektywne funkcjonowanie w szybko rozwijającym się świecie lub (i) wywołanie w nim określonych zmian. Natomiast postępowaniem samokształceniowym jest mniej lub bardziej samodzielne, podlegające autokontroli samoocenie i autokorekcie, sprawne podejmowanie, planowanie i realizowanie wskazanych wyżej zadań.
>>>>>>>>>>>>>strona 155
Obydwa z proponowanych modeli samokształcenia maja charakter werbalny i probabilistyczny. Należą również do – postulowanych przez B. Suchodolskiego – otwartych modeli działania człowieka,[1] pozostawiających wiele miejsca na indywidualne pragnienia, chęci, możliwości i oczekiwania, jak również na pojawiające się wciąż różnego rodzaju nowości w samym podmiocie i w jego zewnętrznym otoczeniu. Model samokształcenia ustawicznego jest wręcz prowokacyjnie otwarty, bowiem nakłania podmiot do ciągłego podejmowania nowych zadań, atrakcyjnych dla niego i pożądanych społecznie. Zatem nakłania go również do – tak bardzo oczekiwanej m. in. przez W. P. Zaczyńskiego – ciągłej aktywności wynikającej z uruchomienia jego autonomicznych sił wewnętrznych.[2]
Ponadto człowiek, w proponowanym przez ten model działaniu, nie musi podejmować zadań na cale życie. Wystarczy, że kierując się nadrzędnymi, ogólnoludzkimi wartościami, będzie podejmował, realizował efekty określonych przez siebie, kolejnych, nowych prospołecznych zadań dalekich, z których każde następne, nie musi być wcale kontynuacją poprzedniego. Może dotyczyć równie dobrze innej dziedziny życia, czy innego zawodu. Dlatego też, takie działanie może mieć kapitalne znaczenie w obecnych czasach, w których jesteśmy świadkami szybkiego i często nieprzewidywalnego przeobrażenia się świata. Przeobrażenia, które coraz częściej powoduje zanikanie wielu starych specjalizacji i zawodów, a w konsekwencji pojawiania się nowych możliwości.
Model samokształcenia ustawicznego, pozostawia więc każdemu człowiekowi wolną drogę do indywidualnego rozwoju. Umożliwiając mu bezustanną, innowacyjną samorealizację, polegającą głównie na stałym przekraczaniu własnych możliwości i osiągnięć, ma szansę spowodować jego pokojowe nastawienie do działań własnych i do działań pozostałych ludzi. Tak rozumiane samokształcenie permanentne, w którym każdy człowiek ma prawo realizować i osiągać wszelkie swoje cele, jedynie pod warunkiem ich zgodności z obiektywnymi oczekiwaniami pozostałych ludzi, może również zneutralizować w ludziach negatywne społecznie uczucia, postawy i zachowania takie jak np.: wrogość, zazdrość, zawiść, niesprawiedliwość, zbędna nietolerancja i rywalizacja, zemsta, agresja przeciw sobie i innym, egoizm, nienawiść, szowinizm, lęk i rezygnacja. Wydaje się, że właśnie dzięki tak rozumianemu samokształceniu, rzeczywistość kształcenia ma szansę nadążyć za głoszonymi hasłami, zasadami, czy zaleceniami, za którymi – jak stwierdził m.in. T. Lewowicki - dzisiaj niestety nie nadąża.[3]
>>>>>>>>>>>>>strona 156
Model samokształcenia ustawicznego ma nie tylko pokojowy charakter, ale także ponadczasowy, ogólnoludzki i internacjonalistyczny, bowiem może wskazywać drogę działania każdemu człowiekowi, bez względu na jego pochodzenie, narodowość, rasę, czy system społeczny w którym żyje. Można również sądzić, że model ten ma szansę zmienić, negatywne u wielu ludzi, nastawienie do całożyciowej edukacji. Zmiany tej może dokonać, głównie poprzez wskazanie sprawnej i atrakcyjnej drogi zdobywania i pogłębiania wszechstronnego wykształcenia.
Z działania charakterystycznego dla zaproponowanego modelu wynika również, że im intensywniejsze i sprawniejsze jest samokształcenie ustawiczne, tym większe korzyści, zarówno natury wewnątrzpodmiotowej jak i zewnętrznej, człowiek może uzyskać w wyniku jego realizacji. Najistotniejsze z tych korzyści, poza stałym rozwojem wykształcenia, to: samorealizacja i poczucie sensu życia, odpowiednio wysokie dochody materialne i status socjalny oraz różnego rodzaju sukcesy i uznanie społeczne.
W zasadzie, wydawać by się mogło, że po ukonstytuowaniu propozycji modelu samokształcenia ustawicznego, który był głównym celem poszukiwań niniejszej pracy, można było zakończyć teoretyczne rozważania. Nie uznano jednak tego tutaj za stosowne z uwagi, na podkreśloną często, organiczną łączność tego modelu z określającym całożyciową edukację, systemem kształcenia permanentnego. Dlatego też, przedstawiono również szkic proponowanej koncepcji ( definicji i modelu ) edukacji ustawicznej, której kształt zdeterminowany został przyjętym modelem samokształcenia permanentnego. Koncepcji, mogącej stać się ewentualnym punktem wyjścia, dla dalszych rozważań na temat całości całożyciowej edukacji.
Przyjęcie proponowanej tutaj koncepcji samokształcenia permanentnego, które łącznie z adaptacją podmiotu do niego, jest tylko częścią całości systemu kształcenia ustawicznego, powoduje szereg konsekwencji nie tylko dla systemu, ale i dla systemu działania społeczeństwa w ogóle. Powoduje m.in., że instytucjonalne działanie systemu edukacji permanentnej to głównie wdrażanie ludzi do samokształcenia ustawicznego, jak również wspomaganie ich w tej formie autonomicznej i społecznej aktywności.
>>>>>>>>>>>>>strona 157
Ostatni rozdział części teoretycznej pracy, jako spinający ja z częścią empiryczną, poświęcono prezentacji zagadnienia samokształcenia studentów studiów dziennych w świetle zawartych w dostępnej literaturze, niezbyt licznych badań.
***
Kończąc tą część pracy, pragnę jeszcze powiedzieć, że mam świadomość, iż proponowane tutaj, teoretyczne, systemowe koncepcje samokształcenia, chociaż uwzględniające wszystkie dostępne mi ujęcia tego zagadnienia, są jedynie koncepcjami hipotetycznymi, operacyjnymi i mogą stać się tylko kolejnym sposobem widzenia autoedukacji. Mam też świadomość, że do prawdy obiektywnej prowadzą różne drogi i różne punkty wyjścia. Wyrażam jednak skromną nadzieję, że praca ta, tworząca w części teoretycznej zwartą całość, której punktem wyjścia jest autonomiczna i społeczna aktywność poznawcza, a drogą konstytuująca model samokształcenia ustawicznego jest systemowe poszukiwanie odpowiedzi na postawione teoretyczne pytania, wywoła zainteresowanie osób dbających o przyszły kształt działania społeczeństwa.
[1] Por. B. Suchodolski: Prognozowanie – wizje przyszłości – tworzenie przyszłości. W: Przegląd zagranicznej literatury prognostycznej. Wrocław, nr 2/III/ 1978, s. 155i in.
[2] Por. W. P. Zaczyński: Metodologiczna…, s. 182.
[3] Por. T. Lewowicki: Proces…, s. 106.