V.Przedmiot i metoda badań
>>>>>>>>>>>>>strona 158
Rozdział V
PRZEDMIOT I METODA BADAŃ
V. I. CEL, PRZEDMIOT I PROBLEMATYKA BADAWCZA
Dotychczasowa część pracy, poświęcona była poszukiwaniu i konstytuowaniu się propozycji definicji i modeli samokształcenia. Głównie samokształcenia permanentnego, które podmiot nie tylko chciałby i umiałby uprawiać przez całe życie, ale również byłoby działaniem obiektywnie oczekiwanym i pożądanym przez pozostałych członków społeczeństwa.
Dążono tutaj aby zaproponowane modele samokształcenia, zaprojektowane na tle całości funkcjonowania edukacji ustawicznej i całej rzeczywistości w ogóle, miały charakter otwarty, wielowymiarowy, ponadczasowy i ponadterytorialny, aby nie stawiając zbędnych ograniczeń dotyczyły działania każdego zdrowego psychicznie człowieka, bez względu na system społeczny, czas, lub miejsce zamieszkania na Ziemi. Dążono również aby zaprojektowane, hipotetyczne modele służyły samorealizacji każdego pojedynczego człowieka, realizującego swoje wszelkie subiektywne cele w zgodzie z żywotnymi interesami pozostałych członków ludzkości. Modele konstruowano z przekonaniem, że każde społeczeństwo, także cała ludzkość, będzie tym szczęśliwsze im więcej, wśród jego przedstawicieli, będzie ludzi samorealizujących się, zadowolonych ze swojego działania i z życia w ogóle.
Trudno uważać, aby dotychczasowa część pracy miała charakter typowo teoretyczny, bowiem zaproponowanie systemowych, opisowych i probabilistycznych modeli było efektem, często bardzo dogłębnej analizy, dużej ilości wypowiedzi znanych przedstawicieli różnych nauk. Wypowiedzi, zawartych w przytoczonych w bibliografii pracach, będących przecież znaczącymi dokumentami naukowymi.
W niniejszej dysertacji postawiono również cel typowo praktyczny , którym jest diagnoza rozpoznawcza rzeczywistego samokształcenia studentów, dokonana w oparciu o zaprojektowane modele samokształcenia ogólnego i samokształcenia permanentnego. W związku z tym celem, przedmiotem przeprowadzonych badań było samokształcenie studentów młodszych i starszych lat, wszystkich specjalizacji kształcenia kieleckiej WSP. Podobnie jak przedmiot badań, problemy badawcze pracy, zdeterminowane były bezpośrednio, przyjętymi tutaj wcześniej (w części teoretycznej ) do celów operacyjnych, koncepcjami samokształcenia.
>>>>>>>>>>>>>strona 159
Dlatego też, problem główny przyjął następujące brzmienie: „ jaki jest rzeczywisty model samokształcenia studentów i w jakim stopniu jest zbieżny z proponowanymi modelami teoretycznymi?”. Chodzi tutaj oczywiście o zbieżność z modelami: samokształcenia ogólnego i samokształcenia permanentnego.
Takie ustanowienie problemu głównego, pozwoliło zrealizować dwa podstawowe cele tej części pracy. Pierwszy cel, którym jest diagnoza rozpoznawcza realnie istniejącego samokształcenia studentów. Drugi cel, którym jest odkrycie cech wspólnych, łączących rzeczywistą autoedukacyjną działalność tych osób, z założeniami teoretycznego modelu samokształcenia ustawicznego.
Aby rozwiązać postawiony problem główny, konieczne było dokonanie odpowiedzi na, wiążące się z nim ściśle, następujące pytania badawcze:
1) jakimi celami (zadaniami) kierują się studenci w samokształceniu?
2) jak przedstawia się samodzielność studentów w stawianiu, planowaniu i realizacji zadań?
3) jaki jest rzeczywisty model samokształcenia studentów?
4) jakie zbieżności występują między rzeczywistym samokształceniem studentów, a teoretycznym modelem samokształcenia permanentnego?
5) jakie działania należy podjąć, aby samokształcenie studentów było optymalne zbieżne, zarówno z ich autonomicznymi jak i z ogólnospołecznymi oczekiwaniami i interesami?
>>>>>>>>>>>>>strona 160
Ponieważ planowane i realizowane badania wśród studentów wszystkich kierunków, na młodszych i starszych latach studiów, stworzyły możliwość porównań, w trakcie globalnego rozwiązywania problemu głównego uwzględniono niektóre istotne informacje, wynikające
z odpowiedzi na następujące pytania:
6) jakie są różnice w samodzielności, celach i sposobach postępowania samokształceniowego, miedzy studentami różnych wydziałów studiów?
7) jakie są różnice w samodzielności, celach i sposobach postępowania samokształceniowego, między studentami pierwszych lat a studentami zbliżającymi się do ukończenia studiów?
W oparciu o analizę literatury oraz w oparciu o własne obserwacje, można było w tym miejscu przedstawić szereg hipotez związanych z powyższymi problemami. Nie dokonano jednak tego mając świadomość, iż w tym konkretnym przypadku, w badaniach rozpoznawczo-diagnostycznych rzeczywistego samokształcenia studentów, nie ma takiej konieczności, że hipotezy byłyby tutaj zbędnym i w pewnym sensie „naciąganym” tworem. W tym przypadku, brak hipotez nie był przeszkodą w ustanowieniu koniecznych zmiennych i wskaźników, które należało rozpoznać.
W większości zdefiniowane lub określone, w teoretycznej części pracy, zmienne zależne umieszczono w trzech grupach:
I. Zmienne zależne „ zadania” w procesie samokształcenia:
a) zadania bliskie, dalekie, nadrzędne i bliskodystansowe;
b) zadania nowe i powtarzane;
c) zadania egocentryczne i prospołeczne;
d) zadania rozwojowe i nierozwojowe.
II. Zmienne zależne „ postępowanie samokształceniowe”:
a) podejmowanie, planowanie, realizowanie zadań;
b) autokontrola, samoocena i autokorekta zadań;
c) formy i metody realizacji zadań;
d) systematyczność realizacji zadań;
e) kolejność realizacji zadań;
f) wykorzystywanie efektów zadań.
III. Zmienne zależne „ samodzielność”:
a. samodzielność autonomiczna;
b. samodzielność realna;
c. samodzielność zadawalająca, względna i bierna.
>>>>>>>>>>>>>strona 161
W grupie zmiennych niezależnych, charakteryzujących środowisko i inne uwarunkowania procesu samokształcenia, wyróżniono
I. Zmienne niezależne „wpływ konkretnych osób”:
a) rodzice;
b) nauczyciele szkolni i akademiccy;
c) koledzy, koleżanki;
d) inne osoby znaczące dla aktywności samokształceniowej;
e) wzory osobowe.
II. Zmienne niezależne „ uczelnia”:
a) wydział i kierunek;
b) rok studiów.
III. Zmienne niezależne z zakresu „ innych elementów otoczenia”:
a) rodzaj ukończonej szkoły średniej;
b) miejsce ukończenia szkoły średniej;
c) miejsce zamieszkania w czasie studiów.
IV. Zmienne niezależne „przeszkody w postępowaniu zadaniowym”:
a) przeszkody wewnątrzpodmiotowe;
b) przeszkody zewnętrzne (pozaosobiste).
Następnie w każdej zmiennej określono i wyodrębniono wskaźniki, pozwalające ten układ operacyjny odnaleźć do metody i narzędzi badawczych. Wskaźnikami zmiennymi zależnych, były informacje określające zadania i postępowanie samokształceniowe oraz samodzielność studentów w tej autoedukacyjnej działalności. Wskaźnikami zmiennych niezależnych, były informacje charakteryzujące konkretne: osoby, instytucje oraz inne elementy i działania otoczenia mogące mieć wpływ na aktywność samokształceniową badanych studentów. Wszystkie te wskaźniki zaprezentowane zostaną w dalszej części pracy, łącznie z analizą poszczególnych zagadnień badawczych.
>>>>>>>>>>>>>strona 162
V. 2. METODA, TECHNIKI I ORGANIZACJA BADAŃ
Ponieważ celem badań było rozpoznanie procesu samokształcenia studentów, w uzależnieniach z zaprojektowanymi modelami samokształcenia, najodpowiedniejszą metodą do ich zrealizowania, była metoda sondażu diagnostycznego. Metoda ta – jak pisała I. Machnicka – pozwala bowiem: „(…) na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu, zakresu, poziomu i intensywności, następnie na ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życiowe w badanym środowisku albo wzmagających pozytywne momenty wzajemnych oddziaływań jednostek.”[1]
Metoda ta, najbardziej odpowiadająca systemowemu ujmowaniu działania rzeczywistości i jej elementów, dała najkorzystniejsze możliwości optymalnej realizacji podjętych badań, a zatem i uzyskania wartościowego materiału. Pozwoliła bowiem na spójne, systemowe zbadanie wszelkich zagadnień istotnych dla realizacji postawionych tutaj celów empirycznych.
Po dogłębnym przeanalizowaniu istniejących technik badawczych, za najodpowiedniejsze uznano tutaj techniki: wywiadu i obserwacji.
Podstawową techniką był obszerny wywiad, którym posłużono się do dokonania rozpoznania i diagnozy stanu samokształcenia studentów kieleckiej WSP. Zastosowano go głównie w postaci rozmowy kierowanej w oparciu o listę pytań i zagadnień, które służyły do uzyskania potrzebnych informacji. Wywiad ten, przygotowany przez autora niniejszej pracy, składa się z trzech narzędzi badawczych: jednego wiodącego (Por. aneks 1) i dwóch uzupełniających (Por. aneks 2 i 3).
Wiodącym, podstawowym narzędziem badawczym, w realizowanych empirycznych dociekaniach, był kwestionariusz wywiadu, w którym umieszczono 8 pytaniową metryczkę i 63 pytania, w większości obszerne i otwarte (Por. aneks 1). Ostateczny kształt tego narzędzia ukonstytuował się po przeprowadzeniu badań pilotażowych, wśród 60 studentów. Przy jego użyciu, przeprowadzono 300 rozmów z celowo dobranymi przedstawicielami studentów młodszych i starszych lat studiów, wszystkich specjalności kształcenia kieleckiej WSP.
>>>>>>>>>>>>>strona 163
*
Od początku zdawałem sobie sprawę, że tak wiele pytań w tym wywiadzie spowoduje dużą trudność w zbieraniu i interpretacji potrzebnych informacji, jednak w niniejszym systemowym ujęciu nie można było postąpić inaczej. Nie można było zadać, ani mniejszej liczby pytań, ani tych zadanych zamykać w ciasnych ramach narzuconych kategorii, bowiem tylko dzięki wszechstronnemu, otwartemu przebadaniu, każdego respondenta, można było uzyskać optymalnie pełny, systemowy model jego samokształceniowego działania, na tle wszelkiego jego funkcjonowania w ogóle.
*
Aby nie zniechęcić respondentów do wiarygodnych, przemyślanych i pełnych wypowiedzi, podjęto szereg działań neutralizujących uciążliwość wywiadu. Po pierwsze, starano się skonstruować narzędzie tak, aby nie było w nim dla studentów pytań kłopotliwych (pytania zawarte w metryczce zadawano na końcu). Po drugie, aby uniknąć pośpiechu i związanych z nim niedociągnięć, z wybraną do badań osobą umawiano się kilka dni lub przynajmniej dzień wcześniej, prosząc o zarezerwowanie na rozmowę około 3 godzin. Po trzecie, przed rozpoczęciem wywiadu, który zwykle odbywał się w niekrępującym miejscu i zawsze z osobą chcącą go udzielić, starano się stworzyć partnerską, miła atmosferę (przy herbacie, kawie, ciastku) oraz wprowadzić tę osobę w stan zainteresowania i zaangażowania, w którym byłaby w dużym stopniu przekonana o własnym wpływie na przyszły kształt systemu kształcenia w WSP. Po czwarte, dla ułatwienia komunikacji werbalnej z osobą badana, udostępniano jej do rąk ulotkę, w której oprócz zaproszenia do badań i zapewnienia anonimowości, wyjaśnione zostały najistotniejsze pojęcia zawarte w wywiadzie.
W trakcie opracowywanych danych, zawartych w wypowiedziach uzyskanych w drodze użycia charakteryzowanego wyżej narzędzia, uznano za stosowne wykonanie badań uzupełniających przeprowadzony wywiad. W związku z powyższym opracowano dwa kolejne narzędzia badawcze.
>>>>>>>>>>>>>strona 164
Drugie narzędzie zastosowane w badaniach, traktowane jako uzupełniające wywiad, to kwestionariusz składający się z dwóch obszernych pytań na temat odpowiedzialności i prospołeczności (Por. aneks 3). Pytań, które na początku 1990 roku zadano studentom pedagogiki pracy kulturalno-oświatowej i pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej, studiującym w kieleckiej WSP.
Trzecie, również uzupełniające wywiad narzędzie, to kwestionariusz składający się z trzech części (Por. aneks 2). Pierwsza część, to pytanie aranżujące rozmowę na temat wzorów osobowych; druga część, to specjalnie przygotowany inwentarz różnorodnych wartości, z których respondenci wybrali najbliższe dla siebie i dla innych ludzi; trzecia część to metryczka. Badania przy użyciu tego narzędzia przeprowadzono w II połowie 1990 roku, wśród celowo wybranych studentów studiów dziennych, przedstawicieli wszystkich kierunków kształcenia kieleckiej WSP.
Jak już wspomniano, terenem wszystkich przeprowadzonych zadań była kielecka WSP. Uczestniczyli w nich celowo dobrani studenci studiów dziennych, studiujący na wszystkich specjalizacjach znajdujących się w tej uczelni.
>>>>>>>>>>>>>strona 165
Doboru próby do, najistotniejszych tutaj, wiodących badań techniką 63 pytaniowego wywiadu, dokonano posługując się metodą kwotową. Kryteriami doboru respondentów były takie zmienne jak: 1) specjalizacja studiów i wydział; 2) rok studiów; 3) płeć. Zdecydowano, że wśród respondentów musi być odpowiednio po ok. 8, 0-10,0% osób (w tym mężczyzn i kobiet), studiujących na I i II oraz IV i V latach kieleckiej WSP. Odpowiednie informacje na ten temat przedstawia tabela 1. Kierując się powyższymi kryteriami, badania wiodące przeprowadzono na 300 os. próbie, w której skład wchodziło po 100 studentów z każdego z trzech, znajdujących się w WSP, wydziałów (w. pedagogicznego, w. matematyczno-przyrodniczego., w. humanistycznego). Na każdą z tych setek respondentów składało się: 50 osób studiujących na I i II roku oraz 50 osób studiujących na IV i V roku. Wśród powyższych 50 osób, byli przedstawiciele wszystkich specjalności kształcenia, znajdujących się na określonym wydziale.
Doboru próby do badań uzupełniających wywiad, dokonano przy zastosowaniu mniejszych rygorów. Sondaż uzupełniający na temat odpowiedzialności i postaw (por. aneks 3) przeprowadzono wśród 33 osób z IV roku pedagogiki pracy k-o oraz wśród 37 osób z IV roku pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tab. 1 Wydział, specjalizacja, lata studiów i płeć, respondentów badanych w wywiadzie wiodącym.
>>>>>>>>>>>>>strona 166
Natomiast doboru 100 os. próby do badań uzupełniających (por. aneks 2), dokonano - podobnie jak do badań wiodących - metodą kwotową. Kryteriami doboru respondentów były takie zmienne jak: specjalizacja studiów i wydział oraz płeć. W tym badaniu, nie dzielono respondentów na młodszych i starszych. Odpowiednie dane na ten temat przedstawia tabela nr 2.
|
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Tab. 2 Wydział, specjalizacja i płeć, 100 respondentów badanych w sondażu uzupełniającym wywiad wiodący.
Drugą, pomocniczą metodą w gromadzeniu empirycznych informacji, była obserwacja niekierowana. Obserwację tę stosowano w trakcie kilkuletniej pracy w zawodzie nauczyciela akademickiego (od 1982 r.). Pozwoliła ona podczas różnego rodzaju wspólnych zajęć, spotkań, obozów, wycieczek i rozmów, w miarę możliwości dokładnie, poznać różne aspekty samokształceniowych działań studentów. Obserwacji podlegały przede wszystkimi: - celowość działań; - samodzielność studentów w podejmowaniu i realizowaniu tych działań ;- energochłonność, materiałochłonność i czasochłonność celowych działań; - innowacyjność celów i działań; - sposoby osiągania celów; - prospołeczność działań; - związek zadań z szybkim postępem świata;- wszelkie podmiotowe i społeczne osiągnięcia; - postawy emocjonalne studentów wobec siebie, swoich kolegów, pozostałych ludzi i innych elementów otoczenia; - uznawane normy i wartości; - rozwój, w trakcie studiów, takich wyznaczników wykształcenia jak: wiedza, postawy emocjonalne, sprawności, umiejętności i zadania; - efektywność działania studentów; - oczekiwania studentów i innych osób; - przeszkody, jakie napotkali w swoich różnorodnych działaniach.
Zastosowanie obserwacji niekierowanej, jak również dwu wymienionych wyżej uzupełniających narzędzi badawczych, pozwoliło nie tylko na dopełnienie informacji uzyskanych w trakcie przeprowadzania wywiadu wiodącego, ale również na ich uwierzytelnienie.
W wyniku wszystkich przeprowadzonych badań uzyskano 470 wypowiedzi. Szczególnie dużo informacji o samokształceniu poszczególnych respondentów, zdobyto w efekcie przeprowadzania 63 pytaniowego wywiadu wiodącego. Nie sposób jednak, przy tej okazji, nie zwrócić uwagi na fakt, iż opracowanie bardzo różnorodnych wypowiedzi, szczególnie na pytania otwarte, nastręczyło wiele trudności przy każdej próbie ich kategoryzowania. Ponadto, w związku z tym, że tak różnorodnych wypowiedzi, w sposób korzystny dla osiągnięcia postawionych celów badawczych, nie dało się wprowadzić do komputera, analiza i interpretacja zebranego materiału empirycznego należała do szczególnie pracochłonnych zajęć.
V.3. CHARAKTERYSTYKA BADANYCH STUDENTÓW
Jak już napisano wcześniej, w badaniach wiodących prowadzonych przy pomocy 63 pytaniowego kwestionariusza wywiadu, wzięło udział 300 respondentów. Ich płeć, przynależność do starszych i młodszych lat studiów oraz do określonej specjalizacji kształcenia ilustruje tab. 1. W tabeli tej zwraca uwagę, że na pedagogice ogólnej nie ma studentów starszych, a na pedagogice pracy kulturalno- oświatowej i pedagogice opiekuńczo – wychowawczej, brak jest studentów z I i II roku. Stan taki wynika z programu studiów, umożliwiającego studentom wybór specjalizacji kształcenia dopiero po ukończeniu II roku. Dlatego też, do tego czasu, wszyscy przyszli studenci pedagogiki pracy k-o i pedagogiki opiekuńczo – wychowawczej są studentami pedagogiki ogólnej. Inaczej przedstawia się sytuacja na wychowaniu technicznym, gdzie brak studentów starszych, wynika z faktu istnienia w trakcie badań tylko dwóch pierwszych lat, tej nowo powołanej w uczelni specjalizacji kształcenia.
>>>>>>>>>>>>>strona 168
WSP jest uczelnią typowo feministyczną, co musiało znaleźć odbicie w badanej próbie, w której znajduje się tylko 93 mężczyzn (co stanowi 31,0% ogółu respondentów). Najwięcej badanych mężczyzn (46 osób) studiowało na wydziale matematyczno-przyrodniczym, najmniej (22 osoby) na wydziale pedagogicznym.
Najwięcej, bo 128 respondentów (42,7%) szkołę maturalna ukończyło w Kielcach, które obecnie liczą ok. 200 tys. mieszkańców. W dwu miastach o podobnej wielkości, w Częstochowie i w Radomiu, maturę zdało 7 osób (2,3%)., Zdecydowana większość pozostałych respondentów złożyła maturę w mniejszych miastach, najczęściej znajdujących się w województwach: kieleckim, radomskim i częstochowskim. W miastach od 50-100 tys. mieszkańców, takich jak: Ostrowiec Świętokrzyski, Starachowice i Skarżysko-Kamienna, ukończyło szkołę średnią 56 osób (18,7%). W miastach od 10-49 tys. mieszkańców, takich jaki m. in.; Końskie, Jędrzejów, Pińczów, Busko-Zdrój, Sandomierz, Szydłowiec, uczyło się 79 osób (26,3%). W miastach do 9 tys. mieszkańców złożyło maturę 23 osoby (7,7%). Siedem osób (2,3%) nie odpowiedziało, gdzie uczęszczało do szkoły średniej.
Aż 84,0% respondentów, to absolwenci liceum ogólnokształcącego, 10,3% resp. (głównie z wydz. matem.-przyr.) ukończyło technikum, a 4,3% liceum zawodowe. Do absolwentów liceum ogólnokształcącego należy dodać jeszcze 1,9% badanych, którzy ukończyli dodatkowo studium policealne.
W trakcie studiów najwięcej respondentów zamieszkiwało w akademiku (55,0%)i w domu rodzinnym (38,3%), znacznie mniej na stancji (5,35), u rodziny (0,7%) i we własnym mieszkaniu ( 0,7% ).
>>>>>>>>>>>>>strona 169
W kategoriach wieku, wśród studentów I i II lat najwięcej osób (57,3% ogółu młodszych resp.) mieściło się w przedziale 19-20 lat, trochę mniej (38,7%) w przedziale 21-22 lata, a najmniej (4,0%) w przedziale 23-24 lata. Najwięcej studentów IV i V lat studiów (87,3% og. starszych resp.) mieściło się w przedziale wiekowym 23-24 lata, mniej (12,0%) w przedziale 25-26 lat, a tylko jeden mężczyzna (0,7%) miał 27 lat.
Średnia ocena za ostatni rok studiów, była nieznacznie wyższa wśród starszych badanych studentów niż wśród ich młodszych kolegów. Najwięcej respondentów z I i II roku (28,7% og. młod. resp.) plasowało się w średniej 3,6-3,9, trochę mniej (24,7%) w średniej 4,0-4,5, jeszcze mniej (8,7%) w średniej 3-3,5. Tylko jedna osoba (0,7%) szczyciła się średnią
4,6-5,0. Część respondentów, studiujących w trakcie badań na I roku ( 37,2% ) nie mogła podać średniej za ostatni rok, bowiem jej nie posiadała Wśród starszych studentów najwięcej respondentów (41,3% og. starszych resp.) legitymowało się średnią 4,o-4,5, trochę mniej (6,0%) średnią 3,0-3,5. Aż 11 osób (7,3%) z dumą podkreślało, że ma średnią 4,6-5,0.
W badaniach sondażowych, uzupełniających wywiad, dotyczących wzorów osobowych i wartości, brało udział 30 mężczyzn i 70 kobiet z wszystkich lat studiów i wszystkich specjalizacji kształcenia kieleckiej WSP. W tej próbie były 34 os. studiujące na wydziale pedagogicznym i po 33 os. Kształcące się na wydziałach: humanistycznym i matematyczno-przyrodniczym (Por. tab. 2).
Najwięcej osób (51,0%) mieściło się w przedziale wiekowym 21-22 lat, mniej (35,0%) w przedziale 23-24 lata, najmniej (4,0%) w przedziale 25-26 lat. W przedziale 19-20 lat mieściło się 10 osób (10,0%). Najczęściej występująca średnia ocen za ostatni rok to 3,6-4,0 (46,0%), trochę mniej badanych miało średnią 4,1-4,5 (32,0%), jeszcze mniej legitymowało się średnią 3,0-3,5 (18,0%), a tylko jedna kobieta miała średnią 4,9 (1,0%).
>>>>>>>>>>>>>strona 170
W badaniach uzupełniających, na temat odpowiedzialności i postaw prospołecznych, brało udział 21 kobiet i 12 mężczyzn z pedagogiki pracy k-o oraz 34 kobiety i 3 mężczyzn z pedagogiki opiekuńczo-wychowawczej. Wszyscy w momencie sondażu studiowali na II i IV roku.
W celu statystycznego zweryfikowania uzyskanych z badań informacji, zastosowano dwa wzory. Pierwszym, jest wzór na istotność różnicy średnich arytmetycznych, drugim jest test nieparametryczny chi kwadrat.
[1] I .Machnicka: Metoda sondażu w pedagogice empirycznej. W: Metodologia pedagogiki społecznej, Pod red. T. Pilcha i R. Wroczyńskiego, Wrocław 1974, Ossolineum, s. 134.